نویسنده: گلفام شریفی *



 

خضر در باورهای ساکنان منطقه خلیج فارس

شاید هیج دریای دیگری نباشد که بیش از خلیج فارس توجه باستان شناسان، تاریخ نگاران، جغرافیدانان،زمین شناسان و سیاستمداران را در یک زمان به خود معطوف ساخته باشد. سرگذشت حوادث خلیج فارس به کهن ترین زمان های تاریخی می رسد و ذکر آن در تاریخ مکتوب بشری پیش از دریاهای دیگر آمده است. موقعیت مرکزی آن در یکی از مهم ترین جاده های میان شرق و غرب، از ابتدای تاریخ اهمیت ویژه ای بدان داده است و نوشته های بیشماری که به ده ها زبان درباره این دریا در دست است، نشان می دهد که اروپاییان از دیرزمان نسبت به آن علاقه مند بوده اند (ویلسن، 1348: 9).
با وجود اهمیت خاص این منطقه، به نظر می رسد تا کنون مطالعات کافی در زمینه مردم شناسی و ادبیات شفاهی ساکنان این منطقه صورت نگرفته است. در فرهنگ عامه ساکنان منطقه خلیج فارس باورهای گوناگونی درباره خضر نبی وجود دارد می توان خضر را یکی از شخصیت های مهم دینی - فرهنگی این منطقه دانست. در ادامه به بررسی نمونه هایی از این باورها می پردازیم:
بندر عباس: زیارتگاه خضر در بندرعباس شهرت فراوان دارد. در حال حاضر این زیارتگاه در باغ هتل همای بندرعباس در نزدیکی دریا واقع است. زیارت نامه خضر نبی در ورودی زیارتگاه گذاشته شده است. در داخل زیارتگاه تمثال های حضرت علی (ع) (1) و امام رضا (ع) (2) (تصویر ضامن آهو در دشت) زینت بخش دیوارها هستند.
مردم منطقه بر این باورند که خضر نبی از اینجا می گذرد و بسیار حاجت می دهد. هر زمان خضر دعا کند، رزق صیادان زیاد می شود. اگر شخص از محل زیارتگاه هفت قدم به سوی دریا بردارد و حاجت بخواهد، بار دیگر که به این محل باز گردد حاجتش روا گردیده است. کنار این محل، زیارتگاه الیاس هم بوده که در زمان پهلوی دوم برای گسترش باغ هتل، آن را خراب کردند (اطلاع شفاهی نگارنده از ساکنان محل، دی 1384).
میناب: کوهستک منطقه ای صیادی در شهرستان میناب است، در پایان تابستان هر سال، ده روز پیش از آغاز صید، صیادان گوسفندی تهیه می کنند و در زیارتگاه ابوالقاسم
در پای کوه سیاه نزدیک کوهستک قربانی می کنند. همان جا از گوشت گوسفند غذا تهیه می کنند. بخشی از غذا به بالای کوه برده می شود که سهم زیارت ابوالقاسم است. قسمت دیگری از غذا را نیز به دریا می برند، چون اعتقاد بر این است که این غذا سهم خضر و الیاس نبی است و موجب افزونی رزق و روزی صیادان خواهد بود . در این زیارتگاه تنها مردان حضور دارند و زنان و کودکان اجازه ورود به این محل را ندارند.
مردم میناب در زمان اجرای مراسم سوگواری سید الشهداء نیز به خضر (ع) توجه دارند و عَلَمی را به یاد او بر می دارند. علم خضر نبی به رنگ سفید است (پژوهش های مردم نگاری میناب، 1374: 74-75).
جزیره قشم: در آبادی های جزیره مانند قشم، باسیدو و پی دشت زیارتگاه هایی منسوب به خضر و الیاس نبی قرار دارند که مردم محل، این اماکن را محل گذر این دو قدیس می پندارند. جزیره نشینان نیز خضر و الیاس را زنده و نگهبان دریاها و پشتیبان صیادان و ملاحان می انگارند. در باور عامه، خضر (ع) همه جا و در همه حال حضور دارد. هنگامی که دریا متلاطم می شود و بیم شکستن و غرق شدن کشتی ها و مرگ ماهی گیران در دریا می رود، زنان مردانی که به دریا رفته اند، در زیر چارطاقی این زیارتگاه ها گرد می آیند و دست به دعا بر می دارند و خضر و الیاس نبی را به یاری مردانشان می خوانند. هنگامی که دریا از صیادان روی بر می گرداند و تورهای صیادان از ماهی اندک می گردد، زنان به زیارت خضر یا «پاخضر» می روند و از او برای برکت تورهای ماهی گیران مدد می طلبند (بلوکباشی، 1385: 49-50).
جزیره هرمز: زیارتگاه خضر نبی به صورت گنبدی شکل است و در نزدیکی کارخانه سنگ شکن جزیره قرار دارد. مردم معتقدند خضر نبی را چندین بار در این محل در حال نمازگزاردن دیده اند. افراد حاجتمند به این مکان می روند و نیازهای خود را از درگاه خداوند طلب می کنند. زیارتگاه خضر در نزدیکی سنگ الیاس واقع است. سنگ الیاس در داخل دریاست و با ساحل فاصله کمی دارد (تصویر زیر).
در فصل هایی که صید ماهی کاهش می یابد، صیادان گوسفندی نذر می کنند و به زیارت خضر می برند، در آنجا طواف می دهند و قربانی می کنند و از گوشت آن غذایی
تهیه می کنند و به افرادی می دهند که برای زیارت خضر (ع) نبی آمده اند، سپس مقداری از گوشت گوسفند را روی سنگ الیاس می گذارند تا پرندگان گوشت خوار آن را بخورند و بدین ترتیب صید ماهی افزایش یابد. عده ای می گویند الیاس خدمتگزار خضر بوده است.
عده ای نیز بر این باورند که سنگ الیاس در حال رشد است و الیاس نبی خود نوک آن را می چیند تا زیاد بزرگ نشود و اگر روزی آب این سنگ را بپوشاند، قیامت فرا می رسد (فلسفی میاب و دیگران، 1379: 59 و 60).

الف) قدمگاهی در کنار دریا و پشت بار انداز اداره کشتیرانی که امروزه جزو محوطه سازمان بنادر است؛
ب) قدمگاهی در بندر ریگ؛
ج) قدمگاهی در شمال قریه حاج حیدری در بندر دیلم؛
د) قدمگاهی بین روستای مظفری شمالی و جنوبی بندر دیلم.
خضر نبی در باور مردم بوشهر پیامبر جاویدان است که بر روی دریاها سفر می کند و غرق شدگان را نجات می دهد. نام دیگر خضر در نظر اهالی این منطقه، خضر زنده یا خواجه خضر زنده است (حمیدی، 1380: 289).
علاوه بر موارد فوق باید به کارکرد آیینی «نمک خضر» (3) نزد صیادان استان بوشوهر نیز اشاره کرد. ایشان نمک خضر را نزد خود نگه می دارند تا روزی و صیدشان افزایش یابد (اطلاع شفاهی همکار محترم آقای علیرضا حسن زاده؛ نیز نک: حسن زاده، 1381: 648).
این نکته قابل توجه است که به دلیل اهمیت جایگاه خضر نزد ساکنان منطقه خلیج فارس، در این منطقه - به ویژه در جزیره قشم، بندرعباس و بوشهر - افراد، اماکن تاریخی، محلات، روستاها و حتی کوه های متعددی با نام خضر وجود دارند. باید توجه داشت کاربرد نام خضر در شهرهای مرکزی ایران بسیار اندک است.
شاید بتوان یکی از معروف ترین نام های خاص در این منطقه را «قلعه زائر خضر خان» (4) دانست که از اماکن تاریخی شهر اهرم در استان بوشهر است (اطلاع میدانی نگارنده از ساکنان محل).

نتیجه گیری

خضر پیامبری است که با آب ها ارتباط دارد و اغلب زیارتگاه هایش در ایران، کنار چشمه ها، نهرها و کرانه های خلیج فارس و دریای خزر قرار گرفته است. اما در مقایسه، تعداد زیارتگاه ها در شهرهای کناره خلیج فارس بیشتر است. نگارنده احتمال می دهد ساکنان نواحی خلیج فارس «آب حیاتی» را که خضر و الیاس نبی در طلبش به ظلمات رفتند و از آن نوشیدند در آب های گرم مناطق جنوب به ویژه خلیج فارس جست و جو می کنند، آبی که رزق و روزی صیادان در آن نهفته است. به همین دلیل خضر، پیر دریانوردان، در هنگام طوفان بر دریا ظاهر می شود. از طرف دیگر جایی که خضر می نشیند سبزه می روید، بنابراین خضر با دنیای نباتی هم پیوند دارد.
خضر و الیاس کارکرد آیینی یکسانی دارند و نمادی برای نجات گم گشتگان اند و مردم منطقه بناهای یادبودی از این دو قهرمان دینی - فرهنگی در کناره های دریاها یا رودخانه ها ساخته اند. خضر و الیاس مقبره ندارند و زیارتگاه های آنان قدمگاه است؛ زیرا هر دو زنده اند و محل عبور آنان در کناره های دریا مورد احترام ساکنان است.
در پایان باید گفت که با توجه به اعتقادات مردم، تعداد زیارتگاه ها و نام های خاص افراد ساکن در نواحی خلیج فارس، خضر نبی در باورهای مردم این منطقه نسبت به مناطق کویری و خشک ایران اهمیت بیشتری دارد.

پی نوشت ها :

* عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی وگردشگری تهران.
1. در نقاط مختلف استان هرمزگان در زمان خشکسالی، برای طلب باران مراسم «الله بده بارون» رایج است. جالب است بدانیم در ترانه هایی که در هنگام برگزاری این مراسم در روستای کروئیه خوانده می شود از پیامبر اسلام (ص) و حضرت علی (ع) استمداد می شود. این مطلب در مورد اعتقادات مردم در ارتباط با آب و انبیا و اولیا اهمیت ویژه ای دارد (بناوند، 1385: 64-69).
2. درباره روایتی که شیخ صدوق از امام رضا (ع) درباره خضر نبی نقل نموده است، نک: دانشور، 1375: 39.
3. در دهستان «محمد آباد مسکون» اگر محصول کره کم باشد، مایه ماست را عوض می کنند و از خانه دیگری می گیرند و افراد آن خانه هم برای اینکه برکت از آنها دور نشود، در ازای مایه ماست نمک می گیرند که این نمک را متعلق به خضر می دانند. اگر محصول کره زیاد شود بر این باورند که خضر نظر کرده است و برایش نذری می دهند (دانشور، 1375: 47-48).
4. زائر خضر خان اهرمی از شخصیت های مبارز ضد استعماری در دوره قاجار به شمار می آید.


- آموزگار، ژاله (1374)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: انتشارات سمت.
- ابن اثیر، (1385ق/1965م)، الکامل فی التاریخ، ج 1، بیروت: دار صادر.
- ابوالفتوح رازی (1313)، تفسیر قرآن کریم، ج 3، تهران، موسسه مهرگی.
- اتابکی، علی (1381)، مردم نگاری شهرستان رامهرمز، ج 1، تحقیق چاپ نشده، نگهداری در آرشیو پژوهشکد? مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران.
- بلوکباشی، علی (1379)، جزیره قشم، تهران: انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی.
- بناوند، یوسف (1385)، دانش قومی و فاجعه در استان هرمزگان، تحقیق چاپ نشده، نگهداری در آرشیو پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران.
- حسن زاده، علیرضا (1381)، افسانه زندگان، ج 2، تهران: نشر بقعه و مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
- حمیدی، سید جعفر (1380)، فرهنگ نامه بوشهر، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- دانشور، محمد (1375)، تاریخچه محله و مسجد خواجه خضر کرمان، انتشارات مرکز کرمان شناسی.
- دوازده امامی، غلامرضا (1387)، «خلیج فارس یا خلیج عربی، بررسی یک جغرافیا در پیشینه تاریخی و سیاسی»، مجله مطالعات ایرانی، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 7، ش 13، صص 69-103.
- سازمان میراث فرهنگی استان هرمزگان (1374)، پژوهش های مردم نگاری میناب، تحقیق چاپ نشده، نگهداری در آرشیو پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران.
- سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری (1347)، قصص قرآن مجید، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- طبری، محمد بن جریر (1352)، تاریخ طبری: تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- طلائیان پور، پرویز و غلامحسین شعیبی (1379)، مردم نگاری دشت آزادگان، تحقیق چاپ نشده، سازمان میراث فرهنگی استان خوزستان، نگهداری در آرشیو پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران.
- فلسفی میاب، علی، با همکاری الینا رضایی و شیما رشنوادی (1380)، مردم نگاری شهرستان آبادان، تحقیق چاپ نشده، سازمان میراث فرهنگی استان خوزستان، نگهداری در آرشیو پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران.
ــــــ ، مریم ابوالفتحی و سهراب بناوند (1379)، مردم نگاری شهرستان قشم، تحقیق چاپ نشده سازمان میراث فرهنگی استان هرمزگان، نگهداری در آرشیو پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران.
- کیا، خجسته (1375)، قهرمانان بادپا، تهران: نشر مرکز.
- گلدی، ضمیر، امان (بی تا)، مردم نگاری شهرستان چاه بهار، تحقیق چاپ نشده، تهیه شده در سازمان میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان، نگهداری در آرشیو پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران.
- ماسه، هانری (1357)، معتقدات و آداب ایرانی، ج1، ترجمه مهدی روشن ضمیر، تبریز: انتشارات موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
- میرشکرایی، محمد (1371)، «انسان و آب در حوزه سپید رود» مجموعه مقالات اولین گرد هم آیی مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، صص 219-24.
- واحد تحقیقات مسجد مقدس جمکران (1388)، تاریخچه مسجد مقدس جمکران، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران.
- ویلسون،سر آرنولد (1348)، خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- هدایت، صادق (1356)، نیزنگستان، تهران: انتشارات جاویدان.
- یاحقی، محمد جعفر (1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
منبع: نشریه هفت آسمان، شماره 46.